Türk hukuk sisteminde adil yargılanma ve hukuka uygunluk ilkesinin temel taşlarından biri olan temyiz, mahkeme kararlarının bir üst denetim merci tarafından incelenmesini sağlayan önemli bir kanun yoludur. Peki, temyiz nedir? Basitçe ifade etmek gerekirse, yerel mahkemelerce verilen ve usul veya esas yönünden hukuka aykırı olduğu düşünülen kararların, Yargıtay gibi yüksek mahkemelerce denetlenmesi sürecine temyiz süreci denir. Özellikle karmaşık davalarda veya tarafların haklarını etkileyen önemli uyuşmazlıklarda, temyiz başvurusu son bir umut ışığı olarak belirir ve kararların hukuka uygunluğunu temin etme amacı güder. Bu rehberimizde, temyiz kavramını derinlemesine inceleyecek, hukukta temyiz sürecinin detaylarını ve başvuru adımlarını anlaşılır bir dille açıklayacağız.
Hukukta Temyiz Nedir? Temeli ve Amacı
Temyiz, kelime anlamı itibarıyla 'ayırt etme, seçme' demektir. Hukuki bağlamda ise, alt dereceli mahkemelerce verilen nihai kararların hukuka uygunluğunu denetlemek üzere başvurulan bir üst denetim yoludur. Bu süreç, hukuk davalarında Yargıtay, idari davalarda Danıştay tarafından yürütülür. Temyizin temel amacı, yargılamanın hukuka uygunluğunu sağlamak, kanunların doğru ve yeknesak uygulanmasını temin etmek ve böylece hukuk birliğini sağlamaktır. Yargıtay (veya Danıştay), temyiz incelemesi yaparak yerel mahkeme kararındaki maddi vakaları değil, yalnızca hukuki denetimi yapar. Yani kararın hukuka uygun olup olmadığını, usul kurallarına riayet edilip edilmediğini inceler.
Temyiz Başvurusu İçin Gerekli Şartlar
Her mahkeme kararı temyiz edilemez. Temyiz başvurusunda bulunabilmek için belirli hukuki şartların yerine getirilmesi gerekir. Bu şartlar, Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) ve Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) gibi ilgili kanunlarda detaylıca düzenlenmiştir.
Hangi Kararlar Temyiz Edilebilir?
- Bölge Adliye Mahkemeleri (İstinaf Mahkemeleri) tarafından verilen kesin nitelikteki kararlar (HMK md. 361).
- Kanunda açıkça temyizi mümkün olduğu belirtilen diğer kararlar.
- Bazı davalarda kararın konusu olan değerin veya miktarın belirli bir üst sınırı aşması gerekebilir. Örneğin, HMK'da belirli bir değerin altındaki alacak davaları için temyiz yolu kapalı olabilir.
- Ceza yargılamasında, bölge adliye mahkemelerinin bozma dışında kalan tüm hükümleri ile kesin olanlar hariç diğer kararları (CMK md. 286).
Temyiz Süresi ve Şekli
Temyiz süresi, kararın tebliğinden itibaren başlar ve bu süre kanunlarda açıkça belirtilmiştir. Genellikle iki hafta olup, bazı özel durumlarda farklılık gösterebilir. Sürenin kaçırılması, temyiz hakkının kaybına yol açar. Temyiz başvurusu, kararı veren mahkemeye bir dilekçe ile yapılır. Bu dilekçede temyiz nedenleri açıkça belirtilmeli, kararın hangi yönlerden hukuka aykırı olduğu somut ve hukuki gerekçelerle açıklanmalıdır. Dilekçede temyiz eden tarafın kimliği, kararın numarası, tarihi ve aleyhine temyiz edilen kararın niteliği gibi bilgiler de bulunmalıdır.
Temyiz Süreci Nasıl İşler? Yargıtay Aşaması
Temyiz dilekçesi ilgili mahkemeye verildikten sonra, dosya usulüne uygun şekilde hazırlanarak Yargıtay ilgili dairesine gönderilir. Yargıtay'daki süreç, dilekçenin incelenmesi, duruşma ve karar verilmesi aşamalarını içerir.
Dilekçenin İncelenmesi ve Duruşma
Yargıtay'a ulaşan temyiz dosyası, öncelikle ilgili dairenin ön incelemesinden geçer. Bu aşamada dilekçede eksiklik olup olmadığı, temyiz şartlarının yerine getirilip getirilmediği kontrol edilir. Eksiklik varsa giderilmesi istenir. Esastan incelemeye geçildiğinde, dosya üzerinde duruşmasız olarak veya tarafların talebi üzerine/Yargıtay'ın takdiriyle duruşmalı olarak inceleme yapılabilir. Duruşmalı incelemeler genellikle hukuk davalarında, tarafların hukuki argümanlarını doğrudan Yargıtay heyetine sunma imkanı bulduğu önemli bir aşamadır.
Yargıtay'ın Verebileceği Kararlar
Yargıtay, temyiz incelemesi sonucunda çeşitli kararlar verebilir:
- Onama (Tasdik): Yerel mahkeme kararının usul ve yasaya uygun bulunduğunda verilen karardır. TDK'ya göre 'onama' onaylama anlamına gelir. Bu durumda yerel mahkeme kararı kesinleşir.
- Bozma: Yerel mahkeme kararının usul veya esas yönünden hukuka aykırı bulunması halinde verilir. Bozma kararı ile dosya, kararı veren yerel mahkemeye geri gönderilir ve yerel mahkeme Yargıtay'ın bozma kararına uygun yeni bir karar vermek zorundadır.
- Düzeltme (Tashih): Karardaki bariz maddi hataların veya yanlışlıkların Yargıtay tarafından düzeltilerek onanmasıdır. Bu, kararın esasını etkilemeyen küçük hatalar için geçerlidir.
- Davanın Reddi: Nadiren de olsa, temyiz başvurusunun hukuki bir dayanağının bulunmadığı veya davanın esasının zaten doğru olduğu kanaatine varıldığında verilebilir.
Temyiz Kararlarının Hukuki Sonuçları
Yargıtay'ın temyiz incelemesi sonucunda verdiği karar, ilgili dosya için hukuki kesinlik ve bağlayıcılık taşır. Onama kararı verilirse, yerel mahkeme kararı kesinleşir ve icra edilebilir hale gelir. Bozma kararı durumunda ise dosya yerel mahkemeye geri döner ve yerel mahkeme, Yargıtay'ın bozma ilamında belirtilen gerekçelere uygun olarak yeniden yargılama yapar ve yeni bir karar verir. Bu yeni karar da yeniden temyiz yoluna açık olabilir. Temyiz süreci, yargılamanın son aşamalarından biri olup, hukuki güvenlik ve istikrarın sağlanmasında kritik bir role sahiptir.