Silahlı çatışmalar, insanlık tarihi boyunca maalesef acı bir gerçek olmuştur. Ancak savaşın dahi belirli kuralları vardır; bu kurallar bütününe savaş hukuku adı verilir. Uluslararası toplum, savaşın yıkıcı etkilerini sınırlamak, özellikle de sivillerin acılarını hafifletmek amacıyla kapsamlı hukuki çerçeveler geliştirmiştir. Bu çerçeveler, askeri operasyonlar sırasında sivil kayıpların önüne geçmek ve insan onurunu korumak için devletlere önemli koruma yükümlülükleri getirir. Peki, bu yükümlülükler nelerdir ve askeri eylemler sırasında sivillerin güvenliği nasıl sağlanır?
Savaş Hukuku Nedir? Temel İlkeleri
Savaş hukuku, daha bilinen adıyla Uluslararası İnsancıl Hukuk (UİH), silahlı çatışma durumlarında geçerli olan kurallar bütünüdür. Amacı, çatışmanın yol açtığı insani acıları sınırlamak ve savaşın yıkımını mümkün olduğunca azaltmaktır. Bu hukuk dalı, en başta Cenevre Sözleşmeleri ve ek protokolleriyle şekillenmiştir. UİH'nin temel ilkeleri, askeri operasyonlarda sivil kayıpları önlemede kilit rol oynar:
- Ayırt Etme İlkesi: Askeri personel ile sivillerin, askeri hedefler ile sivil nesnelerin kesin olarak ayırt edilmesini emreder. Siviller ve sivil nesneler doğrudan saldırı hedefi olamaz.
- Orantılılık İlkesi: Bir askeri operasyonun beklenen askeri avantajı ile sivillerin veya sivil nesnelerin maruz kalabileceği tesadüfi kayıp veya hasar arasındaki dengeyi ifade eder. Aşırı ve orantısız sivil zayiat beklenen bir saldırı yasaktır.
- Askeri Gerekçelilik İlkesi: Askeri operasyonların yalnızca askeri hedeflere ulaşmak için kesinlikle gerekli olan eylemlerle sınırlı olmasını gerektirir. Keyfi ve askeri olarak gereksiz eylemler yasaktır.
- İnsancıllık İlkesi: İnsanın onurunu ve yaşamını her koşulda korumayı, gereksiz acı ve yıkımdan kaçınmayı esas alır.
Sivil Halkın ve Sivil Nesnelerin Korunması
Uluslararası İnsancıl Hukuk'un en temel prensiplerinden biri, çatışmalarda sivil halkın ve sivil nesnelerin korunmasıdır. Bu, devletlerin ve çatışmaya katılan tüm tarafların birincil yükümlülüğüdür.
Ayırt Etme İlkesi: Kim Sivil, Kim Savaşçı?
Çatışma ortamında en kritik görevlerden biri, askeri personel ile sivil bireyleri net bir şekilde birbirinden ayırmaktır. Savaşçı olmayan, doğrudan düşmanlıkların içinde yer almayan herkes sivil kabul edilir ve saldırılara karşı dokunulmazdır. Aynı şekilde, askeri amaçlara hizmet etmeyen binalar, konutlar, okullar, hastaneler gibi sivil nesneler de korunma altındadır. Bu ilke, savaşan tarafların hedeflerini dikkatle seçmelerini zorunlu kılar.
Orantılılık İlkesi: Askeri Avantaj ve Sivil Zarar Dengesi
Askeri bir hedef meşru olsa bile, bu hedefe yönelik saldırının neden olabileceği sivil kayıp veya hasar öngörüldüğünde, bu hasarın askeri avantaja göre orantısız olmaması gerekir. Eğer beklenen sivil kayıp, elde edilecek askeri avantaja göre aşırı olacaksa, bu saldırı yasa dışıdır. Bu ilke, komutanların her eylem öncesinde titiz bir değerlendirme yapmasını ve sivil zararı minimize edecek tedbirleri almasını gerektirir.
Askeri Operasyonlarda Alınması Gereken Önlemler
Sivil kayıpları azaltmak için askeri operasyonlar sırasında proaktif önlemler alınması zorunludur. Bu önlemler, çatışan tarafların UİH'ye uygun hareket ettiğini gösteren kritik göstergelerdir.
Saldırılarda Önleyici Tedbirler
- Hedef Seçimi: Sivil nüfusun yoğun olduğu bölgelerden mümkün olduğunca kaçınılmalı, askeri hedefler sivillerden ayrıştırılmaya çalışılmalıdır.
- Uyarılar: Mümkün olan her durumda, sivillerin yaklaşan saldırılardan önceden haberdar edilmesi ve güvenli bölgelere tahliye olmaları için makul uyarılar yapılmalıdır.
- Silah Seçimi: Siviller üzerinde ayrım gözetmeyen veya orantısız etki yaratma potansiyeli olan silahların kullanımından kaçınılmalıdır.
Zararı Azaltma Yükümlülüğü
Çatışmanın doğası gereği kaçınılmaz olabilen sivil zararları dahi asgariye indirmek için azami özen gösterilmelidir. Bu, operasyonel planlamadan icraya kadar her aşamada dikkatli olunmasını gerektirir. Örneğin, hassas vuruş yetenekleri olan silahların kullanılması, yanlış hedeflere saldırı riskini azaltabilir.
Askeri Gerekçelilik İlkesi ve Sivil Koruma
Her askeri eylem, somut ve doğrudan bir askeri avantaj sağlamalıdır. Sivil altyapının veya yaşamın askeri bir gerekçe olmaksızın yıkılması veya zarar görmesi yasaktır. Bu ilke, askeri eylemlerin meşruiyetini sınırlar ve sivil kayıpların önlenmesine yönelik taahhüdü pekiştirir.
Özel Koruma Altındaki Gruplar ve Nesneler
Uluslararası İnsancıl Hukuk, bazı kişi ve nesne kategorilerine özel koruma sağlar. Bunlar, çatışma ortamında daha da savunmasız hale gelebileceklerdir.
Sağlık Birimleri, Personeli ve Ambulanslar
Hastaneler, sağlık personeli, ambulanslar ve tıbbi konvoylar, çatışmalarda tarafsızlıkları ve insani görevleri nedeniyle özel olarak korunur. Bunlara yönelik saldırılar, savaş suçu teşkil eder. Tıbbi tesislerin askeri amaçla kullanılması da bu korumanın ihlali anlamına gelir.
Kültürel ve Dini Miras Alanları
UNESCO'nun 1954 Lahey Sözleşmesi başta olmak üzere uluslararası hukuk, kültürel ve dini öneme sahip alanların silahlı çatışmalarda korunmasını emreder. Bu alanlar, insanlığın ortak mirası olarak kabul edilir ve askeri hedeflere dönüşmemelidir.
Çocuklar, Kadınlar ve Yaşlılar
Silahlı çatışmalarda en savunmasız gruplar arasında yer alan çocuklar, kadınlar ve yaşlılar için özel koruma hükümleri mevcuttur. Bu gruplar, zorla askere alınmaktan, cinsel şiddetten, keyfi gözaltından ve benzeri ihlallerden korunmalıdır. Çocukların çatışmalara dahil edilmesi kesinlikle yasaktır.
Uluslararası Denetim ve Hesap Verebilirlik
Savaş hukuku ihlalleri, uluslararası ceza hukuku kapsamında ciddi sonuçlar doğurabilir. Savaş suçları, insanlığa karşı suçlar ve soykırım gibi ağır ihlallerin sorumluları, Uluslararası Ceza Mahkemesi gibi kurumlar tarafından yargılanabilir. Devletlerin de kendi yargı sistemleri aracılığıyla bu ihlalleri soruşturma ve kovuşturma yükümlülüğü bulunur. Hesap verebilirlik, gelecekteki ihlallerin önlenmesi ve mağdurlara adalet sağlanması için hayati öneme sahiptir.
Sonuç
Sivil kayıpların önlenmesi, savaş hukuku olarak bilinen Uluslararası İnsancıl Hukuk'un temel taşlarından biridir. Silahlı çatışmaların acımasız gerçekliğine rağmen, bu hukukun varlığı, savaşan tarafların eylemlerini belirli insani sınırlar içinde tutmaya çalışır. Ayırt etme, orantılılık ve askeri gerekçelilik gibi ilkeler, askeri operasyonların siviller üzerindeki yıkıcı etkilerini azaltmayı hedefler. Savaşan tüm tarafların bu koruma yükümlülüklerine titizlikle uyması, sadece yasal bir zorunluluk değil, aynı zamanda insan onuruna ve evrensel değerlere olan bağlılığın da bir göstergesidir. Unutulmamalıdır ki, savaşın en karanlık anlarında bile insanlığın temel değerleri ve sivil yaşamın kutsallığı korunmalıdır.