Tarihin en eski disiplinlerinden biri olan askeri hukuk, silahlı çatışmalar sırasında bile insan onurunu ve temel hakları korumayı amaçlayan karmaşık bir kurallar bütünüdür. Bu alanın en hassas ve tartışmalı konularından biri ise şüphesiz savaş suçları ve bu suçların uluslararası askeri hukuk çerçevesinde nasıl ele alındığıdır. Peki, bir eylemi savaş suçu yapan nedir ve uluslararası toplum bu suçları yargılamak için hangi mekanizmaları geliştirmiştir? Bu yazımızda, Cenevre Sözleşmeleri'nden modern uluslararası mahkemelere uzanan bu önemli konuyu tüm yönleriyle ele alacağız.
Askeri Hukuk Nedir ve Neden Önemlidir?
Askeri hukuk, en genel tanımıyla, bir devletin silahlı kuvvetlerinin idaresini, mensuplarının görev ve sorumluluklarını ve silahlı çatışma durumlarında uyulması gereken kuralları düzenleyen hukuk dalıdır. Bu hukuk dalı sadece ordunun iç disiplinini sağlamakla kalmaz, aynı zamanda savaşın yıkıcı etkilerini sınırlamayı hedefler. Temelde iki ana dala ayrılır: Birincisi, ulusal askeri ceza ve disiplin hukukudur. İkincisi ise, bu makalenin de odak noktası olan ve "insancıl hukuk" olarak da bilinen uluslararası askeri hukuktur. Bu alan, savaşan tarafların kullanabileceği yöntem ve araçları kısıtlayarak ve savaş dışı kalan siviller ile savaş esirleri gibi koruma altındaki kişilerin haklarını güvence altına alarak savaşın "insancıllaştırılmasını" amaçlar.
Savaş Suçlarının Tanımı ve Tarihsel Gelişimi
Savaş suçları kavramı, modern hukukun bir icadı değildir; kökleri yüzyıllar öncesine dayansa da, bugünkü anlamını 20. yüzyılda kazanmıştır. Savaşın bile kuralları olduğu fikri, bu suçların tanımlanmasının ve yargılanmasının temelini oluşturur.
Savaş Suçu Ne Anlama Gelir?
Uluslararası hukuka göre savaş suçu, silahlı bir çatışma sırasında Cenevre Sözleşmeleri gibi uluslararası anlaşmalarla belirlenen savaş kanun ve geleneklerinin ciddi şekilde ihlal edilmesidir. Bu suçlar bireysel cezai sorumluluk doğurur. Başlıca savaş suçları arasında şunlar sayılabilir:
- Kasıtlı olarak sivil halka veya sivil hedeflere saldırmak.
- İşkence veya insanlık dışı muamelede bulunmak.
- Savaş esirlerini kasten öldürmek veya onlara kötü muamele etmek.
- Askeri gereklilik olmaksızın şehirleri, kasabaları veya binaları geniş çapta tahrip etmek.
- Çocukları silah altına almak veya çatışmalarda kullanmak.
- Yağma yapmak ve sivil mülkiyete el koymak.
Tarihsel Arka Plan: Nürnberg'den Günümüze
Savaş suçlularının sistematik bir şekilde yargılanması fikri, II. Dünya Savaşı'nın ardından kurulan Nürnberg Mahkemeleri ile somutlaşmıştır. Bu mahkemeler, Nazi rejiminin üst düzey yetkililerini barışa karşı suçlar, savaş suçları ve insanlığa karşı suçlardan yargılayarak uluslararası hukukta bir çığır açmıştır. Nürnberg'in en önemli mirası, "emirlere uymanın" bir savunma mekanizması olamayacağını ve bireylerin uluslararası hukuka karşı işledikleri suçlardan kişisel olarak sorumlu tutulacağını ortaya koymasıdır. Bu ilke, daha sonra kurulacak olan tüm uluslararası ceza mahkemelerinin temelini oluşturmuştur.
Uluslararası Askeri Hukukun Temel Taşları: Cenevre Sözleşmeleri
Uluslararası insancıl hukukun bel kemiğini 1949 tarihli Cenevre Sözleşmeleri ve sonraki ek protokolleri oluşturur. Bu sözleşmeler, savaşın acımasız gerçekliği içinde insan hayatını ve onurunu korumak için tasarlanmış evrensel kurallardır. Her biri farklı bir grubu koruma altına alır:
- Birinci Cenevre Sözleşmesi: Muharebe alanındaki yaralı ve hasta askerleri korur.
- İkinci Cenevre Sözleşmesi: Denizdeki silahlı kuvvetlerin yaralı, hasta ve kazazede mensuplarını korur.
- Üçüncü Cenevre Sözleşmesi: Savaş esirlerine yapılacak muameleleri düzenler.
- Dördüncü Cenevre Sözleşmesi: Savaş zamanında sivil halkın korunmasını sağlar.
Bu sözleşmeler, bugün dünyadaki hemen hemen her devlet tarafından onaylanmıştır ve silahlı çatışmalara katılan tüm taraflar için bağlayıcıdır. Uluslararası Kızılhaç Komitesi (ICRC) gibi kuruluşlar, bu sözleşmelerin uygulanmasını denetlemede kilit bir rol oynar. Konuyla ilgili daha fazla detayı Uluslararası Kızılhaç Komitesi'nin kaynaklarından öğrenebilirsiniz.
Modern Yargılama Mekanizmaları: Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM)
2002 yılında faaliyete geçen Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM), savaş suçları, insanlığa karşı suçlar ve soykırım gibi en ciddi uluslararası suçları soruşturan ve yargılayan kalıcı ve bağımsız bir mahkemedir. UCM, "son çare" mahkemesi olarak işlev görür; yani, sadece ilgili devletin bu suçları yargılamaya isteksiz veya muktedir olmadığı durumlarda devreye girer. Nürnberg ve Tokyo'daki geçici mahkemelerin aksine, UCM daimi bir kurum olarak, uluslararası adaletin sürekliliğini sağlamayı ve gelecekteki suçlar için caydırıcı bir rol oynamayı hedefler.
Sonuç
Uluslararası askeri hukuk ve savaş suçları kavramı, insanlığın en karanlık anlarında bile belirli ahlaki ve yasal sınırların olması gerektiği fikrinden doğmuştur. Cenevre Sözleşmeleri ile temelleri atılan ve Nürnberg Mahkemeleri ile pekiştirilen bu hukuk alanı, Uluslararası Ceza Mahkemesi gibi modern kurumlarla gelişimini sürdürmektedir. Savaşın yıkımını tamamen ortadan kaldırmak mümkün olmasa da, uluslararası askeri hukuk, çatışmaların en acımasız yönlerini sınırlamak, masumları korumak ve işlenen en ağır suçların cezasız kalmamasını sağlamak için hayati bir araç olmaya devam etmektedir. Bu kuralların etkin bir şekilde uygulanması ve hesap verebilirliğin sağlanması, daha adil bir dünya için verilen mücadelenin önemli bir parçasıdır.