Savaşın en karanlık anlarında bile insanlığı korumayı amaçlayan bir kurallar bütünü var mıdır? Evet, vardır ve bu kurallara uluslararası savaş kuralları ya da daha teknik adıyla uluslararası insancıl hukuk denir. Bu karmaşık ama hayati savaş hukuku sistemi, silahlı çatışmaların yıkıcı etkilerini sınırlamayı ve insan onurunu korumayı hedefler. Peki, bu kurallar nereden geliyor, neleri kapsıyor ve en önemlisi, gerçekten işe yarıyor mu? Bu yazıda, savaş alanındaki adaletin temellerini, rolünü ve karşılaştığı zorlukları birlikte inceleyeceğiz.
Savaş Hukuku Nedir? Temel Kavramlar ve Tarihsel Kökenler
Uluslararası insancıl hukuk, savaşın kaçınılmaz olduğu durumlarda bile, onun yürütülme biçimine insani sınırlar getiren kurallar topluluğudur. Temel amacı, savaşan tarafların kullanabileceği yöntem ve araçları kısıtlamak ve çatışmalardan etkilenen kişileri korumaktır. Bu hukuk dalı, kiminle ve ne zaman savaşılabileceğini düzenleyen hukuktan (jus ad bellum) farklı olarak, savaşın *nasıl* yürütüleceğine (jus in bello) odaklanır. Yani bir savaşın haklı olup olmadığını değil, savaş başladığı andan itibaren tarafların uyması gereken kuralları belirler.
Cenevre Sözleşmeleri: İnsancıllığın Temel Taşı
Savaş hukukunun bel kemiğini, şüphesiz Cenevre Sözleşmeleri oluşturur. 1864'te başlayıp 1949'da günümüzdeki halini alan bu dört temel sözleşme ve ek protokolleri, savaşın insani yüzünü şekillendirir. Bu sözleşmelerin koruma altına aldığı gruplar şunlardır:
- Birinci Sözleşme: Karadaki silahlı kuvvetlerin yaralı ve hasta mensuplarını korur.
- İkinci Sözleşme: Denizdeki silahlı kuvvetlerin yaralı, hasta ve kazazede mensuplarını korur.
- Üçüncü Sözleşme: Savaş esirlerine insanca muamele edilmesini güvence altına alır.
- Dördüncü Sözleşme: Savaş zamanında sivil halkın korunmasına odaklanır ve en kapsamlı olanıdır.
Bu sözleşmeler, taraflara kimin savaşçı, kimin sivil olduğunu ayırt etme ve sivil halkı kasıtlı saldırılardan koruma yükümlülüğü getirir.
Lahey Sözleşmeleri: Savaş Yöntem ve Araçlarının Sınırlandırılması
1899 ve 1907'de imzalanan Lahey Sözleşmeleri ise daha çok savaşta kullanılabilecek silah ve taktikleri düzenler. Zehirli gazlar, belirli türdeki mermiler gibi gereksiz acıya sebep olan veya ayrım gözetmeyen silahların kullanımını yasaklamayı hedefler. Modern savaş hukukunun temelleri, Cenevre ve Lahey geleneklerinin bu birleşimi üzerine kuruludur.
Savaş Hukukunun Temel İlkeleri Nelerdir?
Uluslararası insancıl hukukun uygulanması, birkaç temel ilkeye dayanır. Bu ilkeler, askeri operasyonlar sırasında komutanların ve askerlerin karar alma süreçlerine rehberlik eder.
Ayrım Gözetme İlkesi
Bu, belki de en temel ilkedir. Savaşan taraflar, her zaman sivil halk ile savaşçılar (muharipler) arasında ve sivil hedefler ile askeri hedefler arasında ayrım yapmak zorundadır. Saldırılar yalnızca askeri hedeflere yöneltilebilir; okullar, hastaneler, ibadethaneler ve sivil yerleşim yerleri kasıtlı olarak hedef alınamaz.
Orantılılık İlkesi
Bir saldırının meşru bir askeri hedefe yöneltilmiş olması yeterli değildir. Bu saldırının sivil halka ve sivil mülkiyete vereceği zararın, elde edilmesi beklenen somut ve doğrudan askeri avantaja kıyasla aşırı olmaması gerekir. Eğer sivil kayıplar, kazanılacak askeri faydaya göre çok ağır olacaksa, saldırıdan vazgeçilmelidir.
Gereklilik ve İnsancıllık İlkesi
Askeri gereklilik ilkesi, bir askeri hedefe ulaşmak için yalnızca gerekli olan ölçüde güç kullanımına izin verir. Bununla bağlantılı olan insancıllık ilkesi ise tarafların rakiplerine gereksiz acı çektirmesini veya aşırı ıstırap veren yaralanmalara neden olan silah ve yöntemleri kullanmasını yasaklar. Amaç, düşmanı askeri olarak zayıflatmaktır, ona işkence etmek veya onurunu kırmak değil.
Uygulamadaki Zorluklar ve Sınırlar: Kurallar Kağıt Üzerinde mi Kalıyor?
Tüm bu kurallara rağmen, haberlerde her gün savaş bölgelerinden gelen sivil kayıp ve yıkım görüntülerini izliyoruz. Bu durum, savaş hukukunun etkinliği konusunda ciddi soru işaretleri doğuruyor. Peki, neden bu kurallar sıklıkla ihlal ediliyor?
En büyük zorluklardan biri, kuralların uygulanmasını sağlayacak küresel bir yaptırım mekanizmasının eksikliğidir. Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) gibi yapılar, savaş suçlarını yargılamak için var olsa da, yargı yetkisi tüm devletler tarafından tanınmamaktadır ve süreçler oldukça yavaş işlemektedir. Ayrıca, devlet dışı silahlı grupların (terör örgütleri, milisler vb.) bu kuralları tanımaması, çatışmaları daha da karmaşık hale getirmektedir. Bu gruplar, sivillerin arasına saklanarak veya sivil tesisleri askeri amaçlarla kullanarak ayrım gözetme ilkesini kasten ihlal edebilmektedir.
Sonuç
Uluslararası savaş kuralları, insanlığın kendi yarattığı en büyük felaket olan savaşa bir nebze de olsa düzen ve merhamet getirme çabasının bir ürünüdür. Cenevre ve Lahey Sözleşmeleri'yle temellenen bu hukuk dalı, sivilleri korumak, esirlere insanca davranmak ve gereksiz vahşeti önlemek için vazgeçilmez bir ahlaki ve hukuki çerçeve sunar. Uygulamadaki ciddi zorluklara ve sıkça yaşanan ihlallere rağmen, uluslararası insancıl hukukun varlığı bile başlı başına bir kazanımdır. Bu kurallar, ihlallerin adının konmasını, sorumluların "savaş suçlusu" olarak anılmasını ve adalet arayışının canlı tutulmasını sağlar. Nihayetinde, savaş alanında adaleti sağlamak, sadece mahkemelerin veya orduların değil, barışı ve insan onurunu savunan tüm insanlığın ortak sorumluluğudur.