Ermenice, zengin tarihi ve kültürel mirasıyla dikkat çeken, Hint-Avrupa dil ailesine mensup köklü bir dildir. Binlerce yıllık bir geçmişe sahip olan bu dil, günümüzde iki ana varyantıyla konuşulmaktadır: Doğu Ermenicesi ve Batı Ermenicesi. Her iki varyant da aynı alfabe ve kökeni paylaşsa da, zamanla coğrafi ayrılıklar, siyasi gelişmeler ve farklı kültürel etkileşimler sonucunda belirgin farklılıklar geliştirmiştir. Peki, bu iki Ermenice kolu arasındaki temel ayrımlar nelerdir? Bu makalede, fonolojik yapıdan gramere, kelime dağarcığından kullanım alanlarına kadar Doğu ve Batı Ermenicesi'ni karşılaştırmalı olarak analiz edeceğiz.
Tarihsel Kökenler ve Coğrafi Ayrımlar
Ermenice dilinin bu iki ana kola ayrılması, Ermeni halkının yaşadığı tarihi göçler ve siyasi olaylarla yakından ilişkilidir. Özellikle 1915 olayları ve öncesinde yaşanan süreçler, Ermeni diasporasının oluşumunu hızlandırmış ve dilin farklı bölgelerde farklı evrimler geçirmesine neden olmuştur. Ermenice, iki ana standarda sahiptir: Doğu ve Batı.
- Doğu Ermenicesi: Öncelikle Ermenistan Cumhuriyeti'nin resmi dilidir ve Dağlık Karabağ'da konuşulur. Ayrıca İran, Rusya ve eski Sovyet ülkelerindeki Ermeni toplulukları arasında yaygındır. Bu varyant, daha çok Rusça ve Farsçanın dilsel etkileşimlerine maruz kalmıştır.
- Batı Ermenicesi: Daha çok diaspora Ermenileri arasında, özellikle Orta Doğu (Lübnan, Suriye), Avrupa ve Kuzey Amerika'da konuşulur. Osmanlı İmparatorluğu döneminde İstanbul ve Anadolu'da konuşulan Ermeniceye dayanır ve bu nedenle Türkçe ile Fransızcanın dilsel etkilerini taşır. Ne yazık ki, Batı Ermenicesi UNESCO tarafından savunmasız bir dil olarak sınıflandırılmıştır, çünkü konuşur sayısı giderek azalmaktadır.
Temel Fonolojik Farklar
İki varyant arasındaki en belirgin farklılıklar genellikle telaffuzda ortaya çıkar. Özellikle bazı sessiz harflerin (durağan ünsüzler) telaffuzu farklılık gösterir:
- Patlamalı Ünsüzler: Batı Ermenicesinde 'p, t, k' gibi ötümsüz patlamalı ünsüzler genellikle nefesli (aspirated) olarak telaffuz edilirken, 'b, d, g' gibi ötümlü karşılıkları yoktur. Bunun yerine, Batı Ermenicesinde ötümlü patlamalı ünsüzler (b, d, g) çoğunlukla ötümsüz ve nefessiz (unaspirated) olarak okunur. Doğu Ermenicesinde ise hem ötümlü hem de ötümsüz patlamalı ünsüzler (b/p, d/t, g/k) ayrı ayrı telaffuz edilir ve Batı Ermenicesindeki nefesli-nefessiz ayrımı Doğu Ermenicesinde ötümlü-ötümsüz ayrımına dönüşmüştür. Örneğin, Batı Ermenicesindeki 'գ' (g) sesi, Doğu Ermenicesinde 'կ' (k) sesi gibi telaffuz edilebilirken, Batı Ermenicesindeki 'ք' (kʰ) sesi Doğu Ermenicesinde 'ք' (kʰ) olarak kalır.
- Örnek: “Çorba” kelimesi Batı Ermenicesinde “ապուր” (abur) olarak okunurken, Doğu Ermenicesinde “ապուր” (apur) şeklinde telaffuz edilir. Yani Batı’daki ‘b’ sesi Doğu’da ‘p’ye döner.
Gramatik ve Morfolojik Yaklaşımlar
Gramatik yapıda da bazı farklılıklar gözlemlenir, özellikle fiil çekimleri ve zamanlar konusunda:
- Geçmiş Zaman: Batı Ermenicesinde geçmiş zaman ekleri Doğu Ermenicesinden farklılaşabilir. Örneğin, Batı Ermenicesi belirli fiil çekimlerinde Doğu Ermenicesinin kullanmadığı '-եր' (-er) eki gibi farklı yapılar kullanabilir.
- Yardımcı Fiiller ve Ekler: Bazı yardımcı fiillerin ve edatların kullanımı da farklılık gösterebilir. Doğu Ermenicesinde, Batı Ermenicesine kıyasla daha sentetik (eklemeli) bir yapıya sahip olma eğilimi varken, Batı Ermenicesi bazen daha analitik (ayrık kelimelerle ifade) bir yapı sergiler.
- Şimdiki Zaman Yapısı: Batı Ermenicesinde şimdiki zaman genellikle 'կը' (g/gu) önekiyle kurulurken (örneğin, կը գրեմ / kə grem - yazıyorum), Doğu Ermenicesinde bu durum -ում/-ում եմ (-um/-um em) ekleri ile sağlanır (գրում եմ / grum em - yazıyorum).
Kelime Dağarcığı ve Deyimsel Farklılıklar
Kelime dağarcığındaki farklılıklar genellikle iki varyantın maruz kaldığı yabancı dil etkileşimlerinden kaynaklanır:
- Yabancı Etkiler: Doğu Ermenicesi, Rusça, Farsça ve diğer Kafkas dillerinden ödünç kelimeler almıştır. Batı Ermenicesi ise ağırlıklı olarak Türkçe, Arapça ve özellikle Fransa'da yaşayan diaspora nedeniyle Fransızcadan etkilenmiştir. Örneğin, “tren” kelimesi Batı Ermenicesinde “գնացք” (gnatsk) veya Fransızca kökenli “տրեն” (tren) olarak kullanılabilirken, Doğu Ermenicesinde çoğunlukla “գնացք” (gnatsk) tercih edilir.
- Deyimler ve İfadeler: Bazı deyimler ve argo ifadeler de varyantlar arasında farklılık gösterebilir, bu da günlük konuşmada bazen karşılıklı anlaşmayı zorlaştırabilir.
Yazı Sisteminde Ortaklıklar ve İnce Farklar
Her iki varyant da Mesrop Maştots tarafından 5. yüzyılda oluşturulan Ermeni alfabesini kullanır. Temelde aynı harfleri ve aynı ortografik kuralları paylaşsalar da, yukarıda belirtilen fonolojik farklılıklar nedeniyle bazı kelimelerin yazılışında veya telaffuzlarında küçük sapmalar görülebilir. Ancak bu, metinleri okuma veya yazma konusunda genellikle büyük bir engel teşkil etmez.
Sonuç
Doğu ve Batı Ermenicesi, aynı kökenden beslenen ancak farklı yollarda evrilmiş iki canlı daldır. Fonolojik yapıdan gramere, kelime dağarcığından coğrafi yayılıma kadar çeşitli farklılıklar gösterirler. Bu farklılıklar, Ermeni halkının zengin tarihini, göçlerini ve farklı coğrafyalardaki kültürel etkileşimlerini yansıtır. Her iki varyantın da kendine özgü güzellikleri ve önemi vardır. Günümüzde, Batı Ermenicesinin korunması ve canlandırılması için ciddi çabalar sarf edilmektedir, zira bu varyant diasporada önemli bir kültürel köprü görevi görmektedir. Ermenice öğrenmek isteyenler için bu farklılıkları anlamak, dilin hem tarihi derinliğini kavramak hem de farklı topluluklarla daha etkin iletişim kurabilmek adına kritik bir öneme sahiptir.