Hukuki uyuşmazlıklar, çoğu zaman uzun ve yorucu mahkeme süreçlerine dönüşebilir. İşte tam da bu noktada devreye giren bir alternatif çözüm yolu var: Arabuluculuk. Son yıllarda hukuk sistemimize entegre edilen bu mekanizma, özellikle dava şartı arabuluculuk uygulamasıyla, bazı uyuşmazlık türlerinde dava açmadan önce başvurulması zorunlu hale gelmiştir. Peki, zorunlu arabuluculuk süreci tam olarak nasıl işler ve hangi durumlar bu sürecin istisnaları arasında yer alır? Gelin, arabuluculuğun ne olduğunu, amacını ve dava şartı olma özelliklerini derinlemesine inceleyelim.
Dava Şartı Arabuluculuk Nedir ve Neden Önemlidir?
Dava şartı arabuluculuk, adından da anlaşılacağı üzere, belirli hukuki uyuşmazlıklarda mahkemeye başvurmadan önce arabulucuya gitme zorunluluğudur. Bu uygulama, uyuşmazlıkların mahkemeye taşınmadan, daha hızlı, daha az maliyetli ve taraflar arasında dostane çözümlerle giderilmesini hedefler. Amacı, yargının iş yükünü hafifletmekle kalmayıp, tarafların kendi çözüm yollarını bulmalarına yardımcı olarak ilişkilerin yıpranmasını önlemektir. Gönüllülük esaslı arabuluculuğun aksine, dava şartı arabuluculukta bu sürece başvurmadan dava açılırsa, mahkeme davanın usulden reddine karar verir.
Hangi Uyuşmazlıklar Dava Şartı Arabuluculuğa Tabidir?
Dava şartı arabuluculuk, hukukumuzda çeşitli uyuşmazlık türleri için öngörülmüştür. Başlıca örnekler şunlardır:
- İş Uyuşmazlıkları: Bireysel veya toplu iş sözleşmesine dayanan işçi veya işveren alacağı ve tazminatı ile işe iade talepleri dışındaki (işe iade için de zorunlu arabuluculuk vardır ancak genel dava şartından ayrı düzenlenmiştir) işçi-işveren ilişkisinden kaynaklanan uyuşmazlıklar. Örneğin, kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, fazla mesai alacakları gibi konular.
- Ticari Uyuşmazlıklar: Türk Ticaret Kanunu'nda yer alan ve konusu bir miktar para alacağı olan alacak ve tazminat talepleri. Örneğin, fatura alacakları, haksız rekabetten doğan tazminat talepleri.
- Tüketici Uyuşmazlıkları: Tüketici Mahkemeleri'nin görev alanına giren ve belirli parasal sınırlar üzerindeki uyuşmazlıklar. Örneğin, ayıplı mal veya hizmetten kaynaklanan alacaklar.
- Kira İlişkisinden Kaynaklanan Uyuşmazlıklar: 1 Eylül 2023 tarihinden itibaren kira ilişkisinden, komşuluk hukukundan, kat mülkiyetinden ve ortaklığın giderilmesi davalarından doğan uyuşmazlıklar da dava şartı arabuluculuk kapsamına alınmıştır.
Zorunlu Arabuluculuk Süreci Adım Adım
Dava şartı arabuluculuk süreci, kanunla belirlenmiş belirli aşamalardan oluşur. İşte bu adımlar:
1. Başvuru ve Arabulucunun Atanması
Uyuşmazlığın taraflarından biri veya her ikisi, uyuşmazlığın niteliğine göre adliyelerde bulunan arabuluculuk bürolarına (veya arabuluculuk daire başkanlığına) başvurur. Başvuru üzerine, sistem tarafından arabulucular listesinden tarafsız bir arabulucu atanır. Tarafların arabuluculuk siciline kayıtlı bir arabulucu üzerinde anlaşması halinde, bu arabulucu da görevlendirilebilir.
2. İlk Toplantı ve Müzakereler
Atanan arabulucu, tarafları ilk toplantıya davet eder. Bu davet, taraflara yazılı olarak bildirilir. Toplantıda arabulucu, sürecin işleyişi, gizlilik ilkesi ve arabuluculuğun faydaları hakkında bilgi verir. Taraflar, arabulucu eşliğinde uyuşmazlık konularını ve çözüm önerilerini müzakere ederler. Arabuluculuk sürecinin tamamı gizlidir ve tarafların beyanları, dava açılması halinde aleyhlerine delil olarak kullanılamaz.
3. Sonuç ve Tutanak
Müzakereler sonucunda taraflar anlaşmaya varabilirler veya anlaşmaya varamayabilirler. Anlaşma sağlanması halinde, bir anlaşma belgesi hazırlanır ve imzalanır. Bu belge, mahkemeden alınacak icra edilebilirlik şerhi ile ilam niteliği kazanır ve tıpkı bir mahkeme kararı gibi icra edilebilir hale gelir. Tarafların anlaşamaması durumunda ise arabulucu, “son tutanağı” düzenler. Bu tutanak, dava açma hakkının doğduğunu gösteren bir belgedir.
Süreç genellikle hızlı ilerler; başvuru tarihinden itibaren üç hafta içinde tamamlanır. Zorunlu hallerde, arabulucu bu süreyi en fazla bir hafta daha uzatabilir.
Dava Şartı Arabuluculuğun İstisnaları Nelerdir?
Her ne kadar birçok uyuşmazlık türü dava şartı arabuluculuk kapsamına girse de, bazı durumlar bu uygulamanın dışında tutulmuştur. Bu istisnalar genellikle kamu düzenini ilgilendiren, kişisel hak ve özgürlükleri doğrudan etkileyen veya yargı denetiminin mutlak olduğu konuları kapsar:
- İş Kazası ve Meslek Hastalığından Kaynaklanan Tazminat Davaları: Bu tür davalar için arabuluculuk zorunluluğu bulunmamaktadır.
- Nafaka, Velayet, Boşanma Gibi Aile Hukuku Uyuşmazlıkları: Kişisel hallere ilişkin uyuşmazlıklar, dava şartı arabuluculuğun dışında tutulmuştur.
- Cezai Nitelikli Konular: Suç teşkil eden fiillerden doğan davalar, arabuluculuk kapsamında değildir.
- İdari Yargı Davaları: İdari yargıda görülen davalar için arabuluculuk zorunluluğu yoktur.
- Kamulaştırma Davaları: Bu tür davalar doğrudan yargı yoluyla çözümlenir.
- İhtiyati Haciz ve İhtiyati Tedbir Talepleri: Acil nitelikteki bu hukuki koruma talepleri, dava şartı arabuluculuk öncesi veya süreci içerisinde değerlendirilmez.
- Tüketici Uyuşmazlıklarında Belirlenen Parasal Sınırın Altındaki Talepler: Belirli bir parasal sınırın altındaki tüketici uyuşmazlıkları için Tüketici Hakem Heyetleri görevli olup, arabuluculuk zorunluluğu bulunmaz.
- Vergi Uyuşmazlıkları: Vergi mevzuatından kaynaklanan uyuşmazlıklar.
Konuyla ilgili daha detaylı ve güncel yasal bilgilere T.C. Resmi Gazete'de yayımlanan ilgili kanun maddelerinden veya Adalet Bakanlığı Arabuluculuk Daire Başkanlığı'nın resmi web sitesinden ulaşabilirsiniz.
Sonuç
Dava şartı arabuluculuk, Türk hukuk sisteminde uyuşmazlık çözümüne yeni bir soluk getirmiş, tarafları mahkeme koridorlarına gitmeden önce uzlaşmaya yönlendiren önemli bir adımdır. Hem yargının yükünü hafifletmekte hem de taraflara hızlı, gizli ve daha az maliyetli bir çözüm sunmaktadır. Uyuşmazlığınızın bu kapsama girip girmediğini anlamak ve zorunlu arabuluculuk sürecinin detaylarını öğrenmek, hak kayıplarını önlemek adına büyük önem taşır. Belirtilen istisnalar dışında kalan çoğu ticari, iş ve tüketici uyuşmazlığında arabuluculuk, adeta uzlaşma köprüsü kuran vazgeçilmez bir mekanizma haline gelmiştir.