Türkiye'nin hukuk sisteminin zirvesinde Anayasa yer alır. Peki, çıkarılan bir kanunun ya da cumhurbaşkanlığı kararnamesinin bu temel metne uymadığı düşünüldüğünde ne olur? İşte bu noktada, hukuk devletinin en önemli güvencelerinden biri olan Anayasaya aykırılık denetimi ve bu denetimin en bilinen yolu olan iptal davası devreye girer. Bu süreç, yasama ve yürütme organlarının eylemlerinin, ülkenin en üstün hukuk normu olan Anayasa'ya uygunluğunu sağlamayı amaçlar. Anayasa Mahkemesi (AYM) ise bu denetimi yapan kilit kurumdur. Gelin, bu karmaşık gibi görünen ama aslında demokrasinin temel taşı olan süreci daha yakından inceleyelim.
Anayasaya Aykırılık Nedir ve Neden Önemlidir?
En basit tanımıyla anayasaya aykırılık, kanun, cumhurbaşkanlığı kararnamesi veya meclis içtüzüğü gibi hukuki düzenlemelerin, içerik veya şekil olarak Anayasa'da belirtilen kurallara, ilkelere ve temel haklara ters düşmesi durumudur. Hukuk sistemleri, "normlar hiyerarşisi" adı verilen bir piramit üzerine kuruludur. Bu piramidin en tepesinde Türkiye Cumhuriyeti Anayasası bulunur. Diğer tüm yasal düzenlemeler, bu en üst norma uygun olmak zorundadır. Bu uygunluğun denetlenmesi, keyfi yönetimlerin önüne geçerek hukukun üstünlüğünü ve vatandaşların temel hak ve özgürlüklerini korur. Dolayısıyla anayasaya uygunluk denetimi, bir lüks değil, demokratik bir devletin olmazsa olmazıdır.
Anayasa Yargısı Yolları: İki Ana Mekanizma
Anayasaya aykırılık iddiası, Anayasa Mahkemesi'ne iki temel yolla taşınabilir: İptal Davası (Soyut Norm Denetimi) ve İtiraz Yolu (Somut Norm Denetimi). Her ikisi de farklı işleyişlere ve şartlara sahiptir.
1. İptal Davası (Soyut Norm Denetimi)
Soyut norm denetimi, bir kanunun veya düzenlemenin henüz belirli bir davada uygulanmadan, doğrudan doğruya Anayasa'ya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesi'ne götürülmesidir. Bu yola herkes başvuramamaktadır. Anayasa, bu önemli yetkiyi belirli makam ve gruplara tanımıştır.
H3: Kimler İptal Davası Açabilir?
- Cumhurbaşkanı: Yasama organından geçen kanunları onaylarken veya onaylamazken, Anayasa'ya aykırılık gördüğü takdirde dava açabilir.
- TBMM'de En Fazla Üyeye Sahip İki Siyasi Parti Grubu: İktidar ve ana muhalefet partileri, meclisten geçen düzenlemeleri AYM'ye taşıma hakkına sahiptir.
- TBMM Üye Tam Sayısının En Az Beşte Biri (1/5) Tutarındaki Milletvekilleri: Genellikle 120 milletvekilinin bir araya gelerek imza toplamasıyla bu hak kullanılır.
H3: Dava Açma Süresi Ne Kadardır?
İptal davası açma hakkı süresiz değildir. İlgili kanun, cumhurbaşkanlığı kararnamesi veya meclis içtüzüğünün Resmî Gazete'de yayımlanmasından itibaren 60 gün içinde davanın açılması gerekir. Bu süre hak düşürücü niteliktedir, yani 60 gün geçtikten sonra bu yolla dava açılamaz.
2. İtiraz Yolu (Somut Norm Denetimi)
Somut norm denetimi, soyut denetimden farklı olarak, görülmekte olan bir dava sırasında ortaya çıkar. Bir mahkemede süren bir davada, davanın taraflarından biri veya bizzat hâkim, davada uygulanacak olan kanun hükmünün Anayasa'ya aykırı olduğunu düşünürse, konuyu Anayasa Mahkemesi'ne taşıyabilir.
H3: Somut Norm Denetimi Nasıl İşler?
Süreç şöyledir: Davaya bakan mahkeme, uygulanacak normun Anayasa'ya aykırı olduğu kanaatine varırsa veya tarafların bu yöndeki iddiasını ciddi bulursa, davayı bekletir ve dosyayı bir kararla Anayasa Mahkemesi'ne gönderir. AYM, bu başvuru hakkında 5 ay içinde kararını verir. Bu süre içinde bir karar verilmezse, yerel mahkeme mevcut kanuna göre davayı karara bağlar. Ancak AYM'nin kararı daha sonra gelirse, mahkemeler bu karara uymak zorundadır.
Anayasa Mahkemesi'nin Kararları ve Sonuçları
Anayasa Mahkemesi'nin verdiği kararlar kesindir ve tüm devlet organlarını, idari makamları, gerçek ve tüzel kişileri bağlar. AYM'nin görev ve yetkileri çerçevesinde verdiği iptal kararları, Resmî Gazete'de yayımlandığı tarihte yürürlüğe girer. Ancak Mahkeme, kamu düzeninin bozulmaması için iptal kararının yürürlüğe giriş tarihini bir yıla kadar erteleyebilir. Bu süre içinde TBMM'nin, iptal edilen hükmün yerine yeni bir düzenleme yapması beklenir. İptal edilen bir kanun veya hüküm, geleceğe dönük olarak ortadan kalkar ve artık uygulanamaz hale gelir.
Sonuç
Anayasaya aykırılık iddiaları ve bu iddiaların taşındığı iptal davaları, hukuk sistemimizin temel denge ve denetleme mekanizmalarındandır. Anayasa Mahkemesi'nin bu süreçteki rolü, yasama ve yürütme gücünün Anayasa ile çizilen sınırlar içinde kalmasını sağlayarak temel hak ve özgürlükleri güvence altına almaktır. Gerek soyut norm denetimi yoluyla doğrudan, gerekse somut norm denetimi yoluyla mahkemeler aracılığıyla işleyen bu sistem, Türkiye'de hukukun üstünlüğünün ve anayasal düzenin korunmasının en önemli teminatıdır.