Temel hak ve özgürlüklerinizin ihlal edildiğini düşündüğünüzde ve ülkenizdeki tüm yasal yolları tükettiğinizde, başvurabileceğiniz uluslararası bir merci var: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM). Ancak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne başvuru yapmak, belirli kurallara ve prosedürlere tabi karmaşık bir süreçtir. Bu rehberde, AİHM başvuru şartları nelerdir ve AİHM başvuru süreci adım adım nasıl işler gibi soruların yanıtlarını, herkesin anlayabileceği sade bir dille ele alacağız.
AİHM'e Başvuru Nedir ve Neden Önemlidir?
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa Konseyi'ne üye devletlerin, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nde güvence altına alınan hak ve özgürlüklere saygı göstermesini sağlamakla görevli uluslararası bir yargı organıdır. Bireyler, sivil toplum kuruluşları veya gruplar, sözleşmede yer alan haklarının bir kamu otoritesi tarafından ihlal edildiğini düşündüklerinde AİHM'e başvurabilirler. Bu, ulusal düzeyde çözülemeyen hak ihlalleri için bir nevi son çare ve en önemli güvencedir.
AİHM Başvuru Şartları Nelerdir? (Kabul Edilebilirlik Kriterleri)
Başvurunuzun Mahkeme tarafından incelenebilmesi için belirli kabul edilebilirlik kriterlerini karşılaması gerekir. Bu şartlar oldukça katıdır ve birinin bile eksik olması, başvurunuzun reddedilmesine neden olabilir. İşte o temel şartlar:
1. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi
Bu, belki de en önemli şarttır. AİHM'e gitmeden önce, hakkınızın ihlal edildiği iddiasıyla ilgili olarak kendi ülkenizdeki tüm etkili yargısal yolları denemiş olmanız gerekir. Türkiye için bu, genellikle ilk derece mahkemesi, istinaf, Yargıtay veya Danıştay ve son olarak Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru yolunu tüketmeniz anlamına gelir. Anayasa Mahkemesi'nin nihai kararını aldıktan sonra ancak AİHM'e başvurabilirsiniz.
2. Başvuru Süresi (4 Aylık Kural)
İç hukuk yollarını tükettiğiniz nihai kararın (Türkiye'de Anayasa Mahkemesi kararı) size veya avukatınıza tebliğ edildiği tarihten itibaren 4 ay içinde AİHM'e başvurunuzu yapmış olmanız zorunludur. Bu süre daha önce 6 aydı ancak 1 Şubat 2022'de yapılan değişiklikle 4 aya indirilmiştir. Bu süre hak düşürücü niteliktedir, yani kaçırılması halinde başvuru hakkınız ortadan kalkar.
3. Başvurunun Konusu
Şikayetiniz, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve ek protokollerinde güvence altına alınan bir veya daha fazla hakla ilgili olmalıdır. Örneğin; yaşam hakkı, adil yargılanma hakkı, ifade özgürlüğü, özel hayata saygı hakkı gibi. Mahkeme, sözleşmede yer almayan bir haktan şikayetçi olmanız durumunda başvuruyu incelemez.
4. Önemli Bir Zarar Uğramış Olma
Başvuru sahibi, iddia ettiği ihlal nedeniyle önemli bir zarara uğradığını kanıtlamalıdır. Mahkeme, çok küçük veya önemsiz gördüğü şikayetleri, kaynaklarını daha ciddi davalara ayırmak amacıyla reddedebilir. Ancak, şikayet konusunun ilkesel bir önemi varsa veya ulusal düzeyde hiç incelenmemişse bu kural esnetilebilir.
5. Başvurunun Tekrarı ve Anonimlik
Aynı konuda daha önce AİHM tarafından incelenip karara bağlanmış bir başvuruyu tekrar yapamazsınız. Ayrıca, başvurular anonim olamaz; başvuranın kimlik bilgileri açıkça belirtilmelidir.
AİHM'e Başvuru Süreci Adım Adım Nasıl İşler?
Kabul edilebilirlik şartlarını sağladığınızı düşünüyorsanız, başvuru sürecini başlatabilirsiniz. Süreç genel hatlarıyla şu şekilde işler:
Adım 1: Başvuru Formunun Doldurulması
Başvurunun mutlaka Mahkemenin resmi başvuru formu kullanılarak yapılması gerekir. Bu formu AİHM'in resmi internet sitesinden temin edebilirsiniz. Formun eksiksiz, doğru ve okunaklı bir şekilde doldurulması, olayların kronolojik olarak anlatılması ve ilgili tüm belgelerin (mahkeme kararları, dilekçeler vb.) kopyalarının eklenmesi hayati önem taşır.
Adım 2: Mahkeme Tarafından Ön İnceleme
Başvurunuz Mahkemeye ulaştıktan sonra bir Tek Yargıç tarafından ön incelemeye alınır. Bu aşamada, başvurunun kabul edilebilirlik şartlarını bariz bir şekilde karşılayıp karşılamadığına bakılır. Eğer şartlar sağlanmıyorsa, başvuru bu aşamada reddedilir ve bu karar kesindir.
Adım 3: Hükümete Tebliğ ve Dostane Çözüm Aşaması
Ön incelemeyi geçen başvurular, ilgili devlete (örneğin Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti'ne) bildirilir ve savunması istenir. Bu aşamada taraflara "dostane çözüm" imkanı sunulabilir. Taraflar anlaşırlarsa, dava dostane çözümle sonuçlanır ve listeden düşürülür.
Adım 4: Yargılama ve Karar
Dostane çözüm sağlanamazsa, dava esastan incelenir. Mahkeme Dairesi (7 yargıçtan oluşur) veya istisnai durumlarda Büyük Daire (17 yargıçtan oluşur) tarafından yargılama yapılır. Tarafların yazılı görüşleri alındıktan sonra Mahkeme, sözleşmenin ihlal edilip edilmediğine dair kararını verir. İhlal tespit ederse, genellikle mağdur lehine bir tazminata (adil karşılık) da hükmedebilir.
Sonuç
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne başvuru, bireylerin temel haklarını korumak için sahip olduğu en güçlü mekanizmalardan biridir. Ancak bu yol, titizlik ve dikkat gerektiren, katı usul kurallarına bağlı bir süreçtir. Başvurunun başarılı olabilmesi için iç hukuk yollarının tamamen tüketilmesi, 4 aylık süreye riayet edilmesi ve başvuru formunun eksiksiz doldurulması kritik öneme sahiptir. Hak arama yolculuğunuzun bu son ve önemli durağında, süreci doğru anlamak ve adımları doğru atmak, adalete ulaşma şansınızı doğrudan etkileyecektir.