Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde yeni bir kanun kabul edildiğinde, bu kanunun hayatımıza getireceği yenilikleri merak ederiz. Peki, ya bu kanun, en temel hak ve özgürlüklerimizi güvence altına alan Anayasa'ya aykırıysa? İşte bu noktada, hukuk devletinin en önemli güvencelerinden biri olan anayasaya aykırılık kavramı ve Anayasa Mahkemesi tarafından yürütülen iptal davası süreci devreye giriyor. Bu süreç, yasama organının yetkilerini sınırsızca kullanmasını engelleyerek temel hakları koruma altına alan kritik bir mekanizmadır.
Anayasaya Aykırılık Nedir ve Neden Önemlidir?
Hukuk sistemleri, "normlar hiyerarşisi" adı verilen bir yapı üzerine kuruludur. Bu hiyerarşinin en tepesinde, devletin temel yapısını, organlarını ve bireylerin temel hak ve özgürlüklerini belirleyen Anayasa yer alır. Kanunlar, yönetmelikler ve diğer tüm hukuki düzenlemeler, Anayasa'ya uygun olmak zorundadır. Bir kanunun, Anayasa'nın herhangi bir maddesine, ruhuna veya temel ilkelerine ters düşmesi durumuna "anayasaya aykırılık" denir. Bu denetim, demokratik düzenin ve hukukun üstünlüğünün korunması için hayati bir önem taşır. Çünkü Anayasa, toplumun ortak mutabakat metni ve temel bir güvencedir.
Anayasa Mahkemesi'ne İptal İçin Başvuru Yolları
Bir kanunun Anayasa'ya aykırı olduğu düşünüldüğünde, bu durumun tespiti ve kanunun iptali için başvurulabilecek iki temel yol bulunmaktadır. Bu yetki, Türkiye'de yalnızca Anayasa Mahkemesi'ne aittir.
1. Soyut Norm Denetimi (İptal Davası)
Soyut norm denetimi, bir kanunun henüz belirli bir olaya uygulanmadan, doğrudan doğruya Anayasa'ya uygunluğunun denetlenmesi amacıyla açılan davadır. Bu yol, kanunun Resmi Gazete'de yayımlanmasından itibaren 60 gün içinde kullanılmalıdır. Herkes iptal davası açamaz. Bu yetki anayasal olarak sınırlandırılmıştır:
- Cumhurbaşkanı
- Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde en fazla üyeye sahip iki siyasi parti grubu (iktidar ve ana muhalefet partileri)
- TBMM üye tamsayısının en az beşte biri (120 milletvekili)
Bu yetkililer, belirlenen süre içinde doğrudan Anayasa Mahkemesi'ne başvurarak kanunun, kanun hükmünde kararnamenin veya TBMM İçtüzüğü'nün tamamının ya da belirli maddelerinin iptalini talep edebilirler.
2. Somut Norm Denetimi (İtiraz veya Def'i Yolu)
Somut norm denetimi ise, görülmekte olan bir dava sırasında gündeme gelir. Eğer bir mahkemede, davanın sonucunu etkileyecek olan kanun hükmünün Anayasa'ya aykırı olduğu düşünülüyorsa, iki durum ortaya çıkabilir:
- Mahkemenin Kendiliğinden Başvurması: Davaya bakan hâkim, uygulanacak kanun maddesinin Anayasa'ya aykırı olduğu kanaatine varırsa, davayı bekletir ve konuyu Anayasa Mahkemesi'ne taşır.
- Tarafların İtirazı: Davanın taraflarından biri (davacı veya davalı), ilgili kanun hükmünün anayasaya aykırılığını ciddi bir şekilde iddia ederse ve mahkeme bu iddiayı ciddi bulursa, yine dosyayı Anayasa Mahkemesi'ne gönderir.
Anayasa Mahkemesi, bu başvuru hakkında 5 ay içinde kararını verir. Bu süre içinde karar verilmezse, yerel mahkeme mevcut kanuna göre davayı karara bağlar.
İptal Kararının Sonuçları ve Etkileri
Anayasa Mahkemesi, yaptığı inceleme sonucunda bir kanun hükmünün anayasaya aykırı olduğuna karar verirse, iptal kararı verir. Bu kararın önemli sonuçları vardır:
- Kesinlik: Anayasa Mahkemesi kararları kesindir. Bu kararlara karşı başka bir yargı merciine başvurulamaz.
- Resmi Gazete'de Yayımlanma: İptal kararları Resmi Gazete'de yayımlanır ve genellikle yayımlandığı tarihte hüküm ifade eder. Mahkeme, kamu düzeninin bozulmaması için iptal kararının yürürlüğe gireceği tarihi bir yılı geçmemek üzere ileri bir tarih olarak da belirleyebilir.
- Geriye Yürümezlik İlkesi: İptal kararları geriye yürümez. Yani, iptal edilen kanun hükmüne göre daha önce verilmiş ve kesinleşmiş mahkeme kararları bu durumdan etkilenmez. Ancak bu ilkenin ceza hukukunda lehe olan durumlar gibi istisnaları olabilir.
İptal edilen bir kanun hükmü, hukuk sisteminden tamamen çıkarılmış olur ve artık hiç kimse için bağlayıcılığı kalmaz.
Sonuç
Anayasaya aykırılık denetimi ve iptal davası mekanizması, modern bir hukuk devletinin temel taşlarından biridir. Bu süreç, yasama organının keyfi düzenlemeler yapmasının önüne geçerek, gücünü yine en üst hukuk metni olan Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'ndan alan bir denge ve denetleme sistemi kurar. Anayasa Mahkemesi'nin bu rolü, hem vatandaşların temel hak ve özgürlüklerinin korunmasını sağlar hem de ülkedeki hukuki istikrar ve öngörülebilirliğe katkıda bulunur. Dolayısıyla, bir kanunun anayasaya uygunluğu, sadece bir hukuk tekniği meselesi değil, aynı zamanda demokrasinin ve insan haklarının bir güvencesidir.